Nhắc đến cây xoan chắc chắn ai trong mỗi chúng ta đều biết rõ. Hình ảnh loài cây này không chỉ hiện hữu trong cuộc sống hằng ngày với tác dụng chè mát, chữa bệnh hay làm vật dụng trong nhà mà hình ảnh ấy còn có mặt trong thơ ca. Chắc hẳn phải có lý do đặc biệt gì mà người ta mới yêu quý loài cây này tới vậy, cùng tìm hiểu nhé.
Tìm hiểu cây xoan là gì?
Cây xoan là loài cây thân gỗ thuộc giới Plantae, bộ Sapindales, họ Meliaceae, chi Melia và thuộc loài M.azedarach. Mặc dù là loài cây thân thuộc với người dân Việt Nam những nguồn gốc của loài cây này lại đến từ Ấn Độ, Úc và miền nam Trung Quốc.
Ở Việt Nam, loài cây này còn được biết đến với cá tên xoan trắng, xoan ta, xoan nhà, sầu đông hay thầu đâu (theo cách gọi Trung Hoa). Cây xoan có tên tiếng Anh là Bead tree, Chinaberry, White cedar, Persian lilac,… Người Nam Phi thường nhầm loài xoan đâu này với cây Syringa, nhưng đó là tên gọi của đinh hương.
Cây thầu đâu thường được trồng nhiều ở các tỉnh miền Bắc nước ta với mục đích làm mát hay nhiều công dụng khác. Tuy nhiên, ở các tỉnh phía Nam, xoan được trồng để phủ xanh đồi trọc, giảm xói mòn đất, lũ quét và đem lại nhiều lợi ích kinh tế. Có lẽ chính vì vậy, mà cây xoan có mặt trong thơ ca như một loài cây mà tất cả mọi người đều yêu mến.
Đặc điểm của loài cây này là gì?
Vì cây thầu đâu thuộc chi Melita nên tất cả những đặc điểm của cây đều mang đặc trưng riêng của loài và của chi. Loài cây này rụng lá theo mùa và khi trưởng thành có thể đạt tới kích thước trung bình là từ 25 – 30m, thậm chí ở phía Bắc nước Úc có những cây cao tới 40m, đường kính 60cm. Tuy nhiên, thông thường khi cây đạt đến độ cao 10 – 15m đã được thu hoạch rồi.
Các lá con khi quan sát kỹ sẽ có hình răng cưa ở từng phiến lá, các lá thường nhỏ với chiều dài tầm 7cm và chiều rộng 2,5cm. Các lá khi còn non có màu xanh nhạt và tăng mức độ đậm khi già hơn. Xoan thường đẹp nhất vào mùa xuân và mùa hoa nở, vào mùa đông các lá chuyển sang màu vàng, úa và rụng dần.
Hoa của cây xoan có màu tím hoa cà, gồm 5 cánh mọc thành chùm quanh bầu nhụy hình trụ màu tím đậm. Hoa thường nở vào tầm tháng 3 – tháng 7 dương lịch. Hoa mọc thành chùm to, nở rộ, mang mùi hương thoang thoảng, đôi khi hoa nở nhiều đến nỗi người ta còn không nhìn thấy chiếc lá nào trên cây, chỉ còn nhìn thấy những chùm hoa tim tím, đẹp nao lòng.
Phân biệt các giống cây hiện nay
Hiện nay, cây thầu đâu có rất nhiều loại, vậy nên việc nhầm lẫn là không thể tránh khỏi. Vậy hãy cùng xem những đặc điểm sau đây để phân biệt các loại xoan hiện có một cách dễ dàng hơn nhé.
Xoan ta
Cây cao lớn trung bình từ 7 – 12m và bề ngoài xoan ta sẽ không trơn tru như những loài cây khác mà xù xì, nhiều vết cắt, vết khía và cũng có chỗ lồi chỗ lõm. Lá xoan thường là lá kép hình lông chim, gồm những lá nhỏ hơn kết hợp với nhau tạo thành một lá lớn. Lá lớn thường có chiều rộng khoảng 50cm và chiều dài 80cm. Các lá mọc xen kẽ lẫn nhau.
Cây xoan ta có quả xanh nhỏ và tròn như cái trứng chim, hạt bên trong quả có nhiều rãnh. Các thớ thịt cây màu trắng vàng nhẹ. Đây cũng là đặc điểm phân biệt với xoan lai. Ngoài ra, xoan ta thời gian phát triển thành cây trưởng thành khá lâu, trong khi xoan lai rất nhanh. Xoan ta thường được trồng ở các tỉnh phía Bắc Việt Nam.
Xoan rừng
Là cây thân gỗ lớn với chiều cao từ 8 – 20cm và rụng lá vào mùa khô. Thân cây lúc nhỏ thường có các lông tơ bao quanh nhưng khi lớn lên sẽ không còn mà để lại một thân cây màu nâu nhẵn bóng. Lá cây mọc xen kẽ nhau với chiều dài từ 20 – 30cm. Hoa thường mọc ở nách lá hoặc ngọn cây xoan, gồm 5 cánh nhỏ bao quanh nhụy lớn.
Cây xoan rừng thường mọc hoang dại ở nhiều tỉnh thuộc vùng núi phía Bắc nước ta cũng như một số vùng khác như Nhật Bản, Trung Quốc, Ấn Độ. Ngày nay, nhiều giống xoan rừng thuần chủng cũng được trồng. Quả của cây hình bầu dục, khi chín sẽ có màu vàng, chín đậm hơn là đỏ, khi ăn có vị chua chua, ngọt ngọt.
Xoan hôi
Tên khoa học: Toona sinensis, có chiều cao từ 20-30cm, tán cây hình cái ô và quả có mùi hôi hôi, vậy nên cái tên xoan hôi ra đời từ đó. Lá cây cũng hình lá kép lông chim với hoa màu trắng trắng, quả màu nâu óng hình bầu dục. Xoan hôi có tốc độ sinh trưởng, phát triển rất nhanh, ưa sáng và rụng lá mùa khô.
Xoan hôi thường mọc ở các tỉnh biên giới phía Bắc như Hà Giang, Lào Cai, Lai Châu, Sơn La,… cũng như một số tỉnh phía Nam của Trung Quốc. Một đặc điểm để phân biệt xoan hôi với tất cả loài cây xoan khác là bộ phận của cây không có độc và lá, chồi có thể làm rau ăn.
Xoan chịu hạn
Có lẽ với người Việt chúng ta thì cái tên này khá lạ, bởi vì loài xoan này có tên khác là cây neem, nguồn gốc từ Ấn Độ. Cây có đặc điểm giống xoan ta, nhưng chiều cao thấp hơn, tầm 3-7 cm. Cây có khả năng chịu hạn rất tốt nên thường được trồng ở các tỉnh khí hậu khô nóng thuộc vùng Bình Thuận (Việt Nam).
Đặc điểm nhận dạng tiếp theo của cây xoan chịu hạn là thân cây sần sùi, hoa gồm 5 cánh nhỏ màu trắng bao xung quanh nhụy màu vàng, điểm này khác với màu tím tím ở hoa xoan ta.
Xoan đỏ
Hay còn gọi là xoan tía vì phần thân bên trong có màu đỏ nâu. Cây thường mọc nhiều ở vùng miền Trung hoặc vùng Tây Nguyên với các tên gọi khác nhau như sầu đông, sầu đâu.
Một số công dụng của cây
Cây xoan được yêu thích bởi nhiều công dụng tốt. Vậy bên cạnh được trồng chỉ để lấy bóng mát, loài cây này hữu ích với cuộc sống của con người rất nhiều, có những công dụng sau:
- Làm đồ nội thất: Xoan là cây họ gỗ nên thân của cây xoan có những màu sắc đẹp, đường vân và độ cứng vừa đủ để làm những vật dụng nội thất trong gia đình như giường, tủ bếp, vách ngăn,… Để đảm bảo độ bền đẹp, trước khi làm đồ nội thất, xoan sẽ được ngâm trong nước bùn ao trong thời gian nhất định hoặc có thể qua quá trình tẩm sấy.
- Chữa bệnh: Cây xoan được xem như một bài thuốc quý, có thể chữa bệnh ghẻ ngứa, bệnh ngứa âm hộ,chữa đau lưng,..
- Làm cảnh: Xoang có thân cây cao, tán rộng, hoa đẹp, mùi thoảng nhẹ nên thường được trồng ở hai bên đường làm cảnh, che bóng mát hoặc được trồng ở những bờ sông suối hạn chế tình trạng xói mòn, sạt lở.
Có thể bạn quan tâm:
- Cây trúc đào – Loài cây mang mãnh liệt cực đẹp mắt
- Cà độc dược – Bài thuốc dân gian quý giá từ thiên nhiên
Những nguy hại có thể gặp phải
Mặc dù cây xoan có rất nhiều hữu ích với chúng ta, đặc biệt là công dụng trị ghẻ, ngứa nhưng chỉ được khuyên dùng ngoài da và không được uống. Sở dĩ như vậy vì xoan chứa độc tố cực mạnh. Khi ăn phải sẽ khiến người bệnh gặp phải triệu chứng nôn mửa, táo bón, tổng thương dạ dày,… và có thể gây tử vong. Thậm chí chỉ cần 15g hạt xoan cũng đủ giết chết 1 con lợn 22kg.
Trên đây là những thông tin về cây xoan với những đặc điểm và công dụng tuyệt vời mà loài cây này mang lại cho cuộc sống con người. Hy vọng bài viết giúp bạn hiểu thêm về cây thầu đâu phổ biến và học được những bài thuốc chữa bệnh từ loài cây thông dụng này nhé.
